Glas-in-lood Villa Allegonda van Theo van Doesburg / Historisch onderzoek glas-in-lood

GLAS-IN-LOOD RAMEN THEO VAN DOESBURG IN VILLA ALLEGONDA

De glas-in-lood ramen van Theo van Doesburg zijn beroemd en zijn typerend voor de opkomst van de abstracte kunst, dat tot uiting kwam in de oprichting en uitgave van een blad “DE STIJL” waarvan Theo van Doesburg in 1917 medeoprichter was.

In de villa Allegonda, de voorloper van hotel Savoy, in de duinen aan de boulevard in Katwijk aan Zee hebben twee van die beroemde ramen gezeten. De villa Allegonda was in eigendom gekomen van de Rotterdamse zakenman Trouselot. Hij liet het verbouwen door architect J.J.P. Oud naar een ontwerp van Kamerlingh Onnes op de basis van de oude villa van de aannemer de Best die het verhuurd had aan de kunstenaar Morgenstjern Munthe. Theo van Doesburg was toen bevriend met Oud en kreeg in 1917 voor de verbouwing de opdracht van Trouselot om een glas-in-lood raam te ontwerpen.

Het glas-in-lood raam “Compositie II” is een ontwerp dat ontstaan is na abstraheren van een zittend figuur en deze abstracte verwerking met veel wit en zwart en primaire kleuren, rood, geel en blauw, steeds gedraaid te herhalen tot het samenstel van een raam van ongeveer 225 x 75 cm. In de literatuur wordt de werkwijze van van Doesburg vaak vergeleken met de muziek van Bach. Ook Bach hield zich bezig met gevarieerde herhalingen van een hoofdmotief. Deze vergelijking geeft van Doesburg zelf aan in een brief aan zijn vriend Antony Kok. Deze werkwijze van Bach was geen uitgangspunt van van Doesburg maar kwam pas later ter sprake De vroegere ramen en ook de ramen na 1917 hebben vaak een thema dat herhaald werd en later verder verwerkt tot wat ingewikkelder asymmetrische ontwerpen.

Het glas-in-lood raam “Compositie V” was het tweede raam waarvoor hij later in 1917 of vroeg 1918 opdracht kreeg .

Beide ramen zijn verloren gegaan, waarschijnlijk bij een verbouwing van de villa in 1957 en niemand weet wat er mee gebeurd is. Misschien zijn ze vernietigd en als bouwafval afgevoerd, maar misschien zijn ze verdaagd in de kelder of op zolder van de aannemer die er nu geen weet meer van heeft. Of ze zijn verwerkt in andere glas-in-lood ramen of Katwijkse bovenlichten of andere ramen. Misschien is er in Katwijk nog iemand die weet wat er mee is gebeurd ?????

Van Doesburg was niet alleen een glas-in-lood kunstenaar maar ook kunstschilder en daarnaast ook dichter, schrijver, fotograaf, typograaf, interieurontwerper en architect. Hij was op alle gebied autodidact.

Van Doesburg is eigenlijk zijn pseudoniem. Hij is geboren als Christiaan Emiel Marie Küpper in 1883 in Utrecht als 7e en laatste kind. Zijn vader was fotograaf en ging in 1884 failliet en vertrok naar Duitsland met achterlating van vrouw en kinderen. Zijn vrouw Henriëtta Margadant vertrok daarna naar Amsterdam en ging inwonen bij de horlogemaker Theodoris Doesburg waarmee zij in1893 in het huwelijk trad.

Op school was hij een lastige leerling en ging vroeg het huis uit omdat hij tegen de zin van zijn ouders omging met de ook autodidactische dichteres Agnita Feis waarmee hij in 1910 trouwde. In de 1e wereldoorlog tijdens de mobilisatie was hij gelegerd in Tilburg waar hij verliefd werd op Lena Milius en waarmee hij in 1917 trouwde. Vanaf 1920 trok hij veel rond in Europa tussen Parijs en Berlijn en werd verliefd op de pianiste Nelly van Moorsel waarmee hij later trouwde. In die periode maakte hij kennis met de kunststroom DADA en daarin kon hij bij de dadaïsten zijn alternatieve filosofie en teksten meer vormgeven. In 1928 bouwde hij een huis in Meudon bij Parijs en kreeg vanaf 1930 ernstig astma. Zijn toestand verslechterde en hij werd opgenomen in Davos om te kuren en daar overleed hij plotseling in 1931 op 47jarige leeftijd aan een hartstilstand.

In veel publicaties wordt foutief Jesse genoemd als architect van de eerste villa die er stond voor villa Allegonda. Maar uit onderzoek van de archieven van de gemeente door comité Allegonda is gebleken dat de villa gebouwd werd door aannemer de Best uit Katwijk en dat hij als eigenaar deze verhuurde aan de kunstenaar Morgenstjerne Munthe die er tot 1909 gewoond heeft en daarna verkocht aan de familie Trouselot.De theehandelaar Trouselot uit Rotterdam heeft op advies van architect Oud toen de opdracht gegeven voor het ontwerpen van de glas-in-lood ramen.

Bij een latere verbouwing is er ook zoals al vermeld is in bovenliggend verhaal een glas-in-lood raam geplaatst tussen de hal en de bar met de titel "Bruggen over de Rijn" Er is nog steeds geen duidelijkheid over de ontwerper en de maker van dit raam ( zie foto onder) en ik hoop nog op een reactie van iemand die wat meer weet van dit raam en wanneer dit geplaatst is.

Het glas-in-lood raam “Compositie V” was het tweede raam waarvoor van Doesburg laat in 1917 of vroeg 1918 opdracht kreeg. Dit raam heeft nog steeds een motief ten grondslag maar werd steeds gewijzigd en niet symmetrisch herhaald. Welk motief aan dit raam ten grondslag ligt is niet bekend. Dit raam met een grootte van 197 x 104 cm is net zoals “Compositie II” uitgevoerd door het glas-in-lood atelier “Vennootschap Crabeth” uit Den Haag. Het raam dat in Villa Allegonda heeft gezeten heeft een andere kleurstelling gehad dan het kleurontwerp van het raam dat nu in bezit is van Kunsthaus Zürich. Het loodlijnontwerp dat in bezit is van het Nederlands Architectuurinstituut is wel exact hetzelfde maar heeft een ander formaat. Waarschijnlijk is dat de kleuren van het oorspronkelijke raam dezelfde kleuren hebben als het kleurontwerp uit 1918 maar dan zonder het blauw. In een brief uit 1923 schrijft van Doesburg dat er twee composities uitgevoerd waren in de architectuur van Kamerlingh Onnes en Oud in de villa Allegonda in Katwijk aan Zee, composities II en V aangebracht in het trappenhuis van de villa.

Een replica van “Compositie V” is in 1956 gemaakt door de glazenier Bogtman uit Haarlem, in opdracht van de Bijenkorf op basis van het kleurontwerp van van Doesburg uit 1918. De Bijenkorf had het originele ontwerp gekocht van de weduwe Nelly van Doesburg en deze replica laten plaatsen.Later is deze replica weer doorverkocht en het laatste wat bekend is dat in de negentiger jaren uit de vorige eeuw het op een veiling in Londen verkocht is aan een Nederlandse particulier.

Compositie V Bijenkorf ontwerp loodlijnen ( lichtdruk )

Kleurontwerp 1918

In bovenstaand gedeelte wordt gesteld dat de glas-in-lood ramen van Theo van Doesburg tot 1957 in Villa Allegonda hebben gezeten. Maar er kwam een vermeldingswaardige reactie op het verhaal van de ramen in de serie Schilderen met Licht in de Katwijksche Post. Mevr. Gineke Schonenberg reageerde met een mail waarin zij vertelt over een gesprek dat ze een aantal jaren geleden met haar schoonvader had. De vader van haar schoonvader had een schildersbedrijf aan de Zuidstraat en op een zondagmorgen kwamen Duitse militairen, die in villa Allegonda verbleven, hem ophalen om nieuwe ruiten in te zetten, die door een ontploffing van een mijn nabij de uitwatering vernietigd waren. Aanvankelijk weigerde hij om dit op zondagmorgen te gaan doen, maar na hardhandig optreden van de soldaten werd hij met het geweer op de borst gedwongen om naar de villa te gaan om nieuw glas in te zetten. Hij was er stellig van overtuigd dat daarbij ook de glas-in-lood ramen vernietigd waren.

In de officiële lijst van de glas-in-lood ramen van Theo van Doesburg wordt aangegeven dat de ramen van Compositie II en Compositie V die in villa Allegonda hebben gezeten verloren zijn gegaan en er geen goede afbeeldingen meer bekend zijn. Alleen van een latere versie van een kleurontwerp van Compositie V zijn de kleuren bekend, maar de eerste versie van Compositie V voor villa Allegonda is anders van kleursamenstelling. Dit is af te leiden van een foto van Villa Allegonda met daarnaast de beide ramen.

Door onderzoek te doen naar het gebruik van de kleuren door van Doesburg heb ik een reconstructie kunnen maken van Compositie II en heb geprobeerd te achterhalen welke soorten glas hij gebruikt heeft. De kleuren van de eerste versie van Compositie V hebben volgens de vage foto een complexere compositie en zijn afwijkend van het kleurontwerp uit 1918. Het is vrijwel zeker dat in het eerste ontwerp de kleur blauw afwezig is.

Compositie V zonder blauw.

RECONSTRUCTIE VAN COMPOSITIE II VANUIT 3 BASISONTWERPEN

Het motief van Compositie II is gebaseerd op een zittend persoon. Dit motief is op drie verschillende manieren verwerkt en die drie verwerkingen zijn weer 180 graden gedraaid en in spiegelbeeld gezet en in Compositie II in 18 vakken samengesteld. De motieven zijn herhaald, gedraaid en gespiegeld zodat steeds hetzelfde motief een compleet andere compositie kan opleveren. In de literatuur wordt van Doesburgs werkwijze vaak vergeleken met de muziek van Bach. Ook Bach hield zich bezig met gevarieerde herhalingen van een hoofdmotief. Aanleiding voor deze vergelijking geeft van Doesburg zelf. In een brief aan zijn vriend Kok, gedateerd 14 juli 1917, schrijft hij: "Wanneer ik eenmaal een motief heb houd ik dit in de verwerking te veel bij elkaar. In de muziek, vooral bij Bach, wordt het motief voortdurend op andere wijze verwerkt".

De gekantelde, gedraaide, gespiegelde vorm van het motief van een zittende figuur is zodanig geplaatst in Compositie II dat in het totaalbeeld het golven van de zee wordt weergegeven. Dit is als geheel juist in villa Allegonda aan de zee een toepasselijk ontwerp geworden.

De gekantelde en gedraaide 3 vormen worden 6 x geplaatst

Omdat van Compositie II geen gegevens bekend zijn dan alleen de tekst over de kleuren achterop het karton met de foto’s en over de gebruikte glassoorten zeker niets bekend is, moesten we onderzoek doen naar de gebruikte kleuren en glassoorten van composities die vlak daarvoor en direct daarna zijn geproduceerd.

In een tussenregel achterop het karton wordt gesproken over de kleuren voor de rand. Het is goed mogelijk dat van Doesburg dit er later heeft tussen geschreven omdat er i.v.m. de maatvoering een rand omheen moest en dit niet op het originele ontwerp voorkwam.

Wel schrijft Theo van Doesburg op 9 mei 1917 in een brief aan zijn vriend Antony Kok het volgende “ Ik voel me onbeschrijflijk gelukkig in de zekerheid der beeldende kunst. Ik wist niet dat de beeldende kunst iemand zoo gelukkig maken kon. Ik leef zo heerlijk mèt en ín en dóór mijn werk! Ik wilde dat je enige dagen geleden op mijn atelier waart. Ik had het grote raam 2.25 x 75 voltooid. Ik had het in zwart en wit in drie deelen boven elkaar op de muur gespannen; slechts witte vlakken ( de kleuren had ik er nog niet in ) van elkaar gescheiden door zwarte lijnen. Toen ik het geheel overzag kreeg ik ( en Lena ook ) een onbeschrijflijk schoonen indruk. Er dreunde, als ’t ware, een rhythme door van onzegbare spanning. Toen Dee Zondag kwam om het te zien zag hij dadelijk hoe ik het motief verwerkt had. Hij zei dat ik met vlakken deed wat Beethoven deed met klanken. (…) Maandag heb ik er de kleuren in gezet doch voelde het heilige van den wit en zwarte teekening verloren gaan. Nu is het bij den uitvoerder te Den Haag en zal over 10 dagen in glas en lood zijn gezet. Hoe heerlijk is dat uitzoeken van de kleuren bij de glas en lood zetter! Elke kleur wordt getoetst aan het ontwerp. Elke lijn wordt overwogen. Als het geheel af is zal ik het laten fotografeeren en stuur ik jou een fotoafdruk. Ik hoop dat de kleuren in glas zullen zeggen wat ik bedoelde. Voor mij was het zwart en wit volmaakt schoon. Alles zonk er bij in ’t niet. ( dwars in de marge :)0 Ik zal het weer in zwart en wit terug zien te krijgen door van het ontwerp alleen de teekening te calqueeren.

Hieronder compositie II in zwart en wit zoals van Doesburg in zijn brief op 9 mei 1917 aan Antony Kok schreef.

HISTORISCH ONDERZOEK GLASSOORTEN

Het historisch onderzoek naar de glassoorten begon met een bezoek aan het depot van museum de Lakenhal in Leiden die glas-in-lood compositie I en III van Theo van Doesburg in bezit hebben. Na een afspraak met de conservator mochten we ( Annemarie Kingmans en ik ) op bezoek in het depot waar we het glas konden bestuderen en fotograferen. Hier bleek dat het "witte" glas geen wit was maar blank gefigureerd.

Ook bezoek aan het depot van museum Kröller Müller in Otterlo kwamen we er achter dat het wit in Compositie III blank gefigureerd was.

Ook de originele compositie IV die in museum Kröller Müller is heeft geen wit glas maar ook gefigureerd blankglas.

De replica van Compositie IV die door atelier Bogtman is gemaakt voor Villa Lange in Alkmaar is gemaakt met gefigureerd blank glas.

In deze Villa Lange in Alkmaar waren de ramen van Theo van Doesburg geplaatst in het trappenhuis wat geheel uitgevoerd is in een kleuradvies van Theo van Doesburg.

Detail van het glas uit de replica van compositie IV in Villa Lange in Alkmaar

Ook hebben we foto’s van de originele glas-in-lood ramen Compositie IV uit het Kröller Müller museum die oorspronkelijk uit Villa Lange in Alkmaar kwamen . Daarop is ook te zien dat het glas wat op de foto’s wit is te zien en in werkelijkheid ook transparant gefigureerd blank glas blijkt te zijn.

Compositie IV in publicaties Compositie IV in werkelijkheid

( foto : Kröller Müller museum )

( foto Kröller Müller museum )

In detail is hier te zien dat het gekleurde glas hoogstwaarschijnlijk mondgeblazen antiek glas moet zijn geweest en het transparante blanke gefigureerde glas waarschijnlijk een gegoten soort Tisch cathedraal.

foto: Kröller Müller museum)

Aan de hand van berekeningen naar de verdeling van de loodlijnen uit de onduidelijke foto is een tekening gemaakt op ware grootte en tijdens de jaarlijkse monumentendag is gebleken dat het formaat exact past in de toen teruggebrachte raamopening zonder kozijn en betimmering tussen trappenhuis en voorgebouw.

Ter voorbereiding en beoordeling zijn een aantal proefpanelen gemaakt met diverse glassoorten om die te vergelijken met de uitslag van het historisch onderzoek naar de glassoorten.

1e proefraam met wit glas naar aanleiding van foto’s met een witte achtergrond

2e proefraam met blank en gekleurd gefigureerd productieglas

3e proefraam met blank en gekleurd Tisch Cathedraal

4e proefraam met blank transparant Wismach Seville en gekleurd echt antiek van Lamberts

Alle proeven zijn besproken met deskundigen en de conclusie is dat het 4e proefraam het dichtste bij het origineel uit 1917 zit.

UITVOERING REPLICA/RECONSTRUCTIE COMPOSITIE II VAN THEO VAN DOESBURG

Allereerst moest een werktekening op maat gemaakt worden met daarin de kleuren.

De werktekening is gemaakt in het computerprogramma Glasseye 2000 op de maat 75 x 225 cm.

Het glas wordt op maat gesneden en uitgelegd op een gekleurde uitdraai en het wordt in het lood gezet met zetloog H8 van Jansen en Busch op een de exacte maattekening en met blokjes en nagels vastgezet.

Nadat het geheel in het lood is gezet wordt alles aangedrukt en beide zijden gesoldeerd.

Voor versteviging worden messing strippen aangebracht zodat het geheel vrij hangend of staand kan worden opgesteld.

HET EINDRESULTAAT VAN DE RECONSTRUCTIE VAN COMPOSITIE II

UITVOERING REPLICA/RECONSTRUCTIE COMPOSITIE V THEO VAN DOESBURG

WELKE IN VILLA ALLEGONDA HEEFT GEZETEN.

Kunsthistorici hebben in het verleden onderzoek gedaan naar de kleuren van het eerste ontwerp van Compositie V voor Villa Allegonda. Het blijkt dat de kleuren van het latere ontwerp, dat gebruikt is voor een replica voor de Bijenkorf indertijd, niet de oorspronkelijke kleuren zijn. In deze replica is de kleur blauw toegevoegd.

Voor de reconstructie van de replica van compositie V voor Villa Allegonda gebruik ik dus de kleuren van het tweede ontwerp minus blauw.

IN HET LOOD ZETTEN VAN COMPOSITIE V

EINDRESULTAAT REPLICA COMPOSITIE V VAN THEO VAN DOESBURG UIT VILLA ALLEGONDA

OVER DE RECONSTRUCTIE IS EEN BOEKJE UITGEGEVEN WAT TE KOOP IS VOOR € 17.50

PUBLICATIE IN KATWIJKSCHE POST OP 22 SEPTEMBER 2016

Afgelopen zaterdag op Open Monumentendag tijdens de rondleiding door het voormalig Hotel Savoy zag Katwijker Jan ter Haar zijn kans schoon. Maandenlang werkte hij aan een reconstructie van twee verdwenen glas-in-loodramen, in 1917 ontworpen door kunstenaar Theo van Doesburg voor de villa Huize Allegonda (later Hotel Savoy) in Katwijk. Nu kreeg hij eindelijk de kans om het pand te betreden en zijn reconstructie in het raamkozijn te hangen. Met een brede grijns: 'Het paste precies.'

Het pand aan de boulevard van Katwijk staat sinds enkele maanden in de stijgers. De nieuwe eigenaar wil het terugbrengen in de originele staat. Want onder het hotel gaat een heuse villa van de J.J.P. Oud schuil. De beroemde architect ontwierp de villa voor een Rotterdamse zakenman. Maar belangrijker voor dit verhaal: de bevriende Theo van Doesburg, een van de oprichters van de Nederlandse avantgarde-beweging De Stijl en hoofdredacteur van het gelijknamige tijdschrift, maakte het ontwerp voor de twee glas-in-lood ramen in het gebouw.

Met de verbouwing van het pand tot hotel in 1957 verdwenen beide ramen. Het zijn twee ontbrekende stukken in het oeuvre van Van Doesburg, een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de abstracte kunst in de twintigste eeuw. Het uiterlijk van de twee ramen bleef, op een klein fotootje na, lange tijd onbekend. Maar dankzij het werk van Ter Haar (in samenwerking met kunsthistorica Annemarie Kingsman) is dat niet langer het geval. Ter Haar: 'We zijn heel dicht bij het voltooien van de reconstructie.'

Het is dinsdagmiddag en Ter Haar zit aan een tafel in het koffiekamertje van zijn atelier. Hier, in het voormalige bankgebouw van ABN AMRO aan het Noordeinde, geeft de gepensioneerde schilder cursussen, trainingen en workshops aan belangstellenden. Het kamertje staat vol met verhuisdozen, want binnen enkele dagen moet Ter Haar naar een nieuw pand. Tot nu toe heeft hij nog geen blijvende locatie kunnen vinden, de afgelopen vier jaar is hij liefst zesmaal verhuisd. Hij lacht erom. Zoals hij om veel lacht: hij heeft het naar zijn zin als glazenier.

'Ik praat graag over het ambacht', zegt Ter Haar. Voor een verslaggever is het de ideale introductie. Er blijkt geen woord van gelogen. Hij is welbespraakt, geestig en heeft verstand van zaken. Nadat zijn schildersbedrijf failliet ging, verhuisde hij in 1983 met zijn gezin naar Katwijk om schilderles te geven aan de Christelijke Technische School. Als docent houdt hij zich al dertig jaar bezig met glas in lood. Zijn fascinatie voor het vak was al begonnen in de Achterhoek, toen hij een gedenkraam liet repareren bij een glazenier. Met glimmende ogen: 'Dat wat hij maakte was zó mooi.'

Toen hij eenmaal met pensioen was, besloot Ter Haar zelf een atelier op te zetten - eerst thuis, op zolder, sinds vier jaar in een apart pand. In het pand staan twee grote werktafels waarop cursisten hun ramen maken. Aan de muur hangen de werktekeningen die reeds als voorbeeld hebben gediend. De onderwerpen zijn divers: een fiets, een schip, breiwerk, het Quick Boys-logo. 'Overal kun je een glas-in-loodraam van maken', zegt Ter Haar. 'Als je het maar kunt snijden.'

Begin vorig jaar stuitte Ter Haar op het verhaal van Huize Allegonda tijdens het schrijven van zijn maandelijkse column 'Schilderen met Licht' voor de Katwijksche Post. Als glazenier raakte hij direct gefascineerd door de verdwenen composities van Van Doesburg. 'Ik vroeg me meteen af: hoe hebben ze eruit gezien? Hoe zaten ze in elkaar? En wat was de gedachte erachter? Dus besloot ik alle boeken over Van Doesburg te kopen die ik kon vinden.'

Ter Haar besloot op basis van een fotootje en de overgebleven notities en brieven van Van Doesburg een poging te wagen om de composities te reconstrueren. Al snel kwam hij in contact met een groep architecten en kunsthistorici uit Katwijk en omstreken, die zich hebben verenigd in het Comité Allegonda om de historische villa te herstellen in zijn originele staat. Het Comité hield zich op dat moment al ruim tien jaar bezig met Huize Allegonda.

De afgelopen maanden heeft Ter Haar samen met kunsthistorica Annemarie Kingmans van het Comité uitvoerig onderzoek gedaan naar de verdwenen composities. Diverse archieven en glazeniers bezochten ze om informatie te verzamelen. Door andere composities van Van Doesburg te bekijken en te vergelijken, probeerden Ter Haar en Kingmans te achterhalen van welk glas de verdwenen composities vermoedelijk gemaakt zijn.

Een belangrijke ontdekking die Ter Haar en Kingmans daarbij deden, is dat de composities zeer waarschijnlijk niet van witglas - zoals altijd werd aangenomen - maar van blank glas gemaakt is. Uiteindelijk willen ze de composities in het juiste glas reconstrueren. 'En hopelijk komen ze dan in het voormalige Huize Allegonda te hangen', zegt Ter Haar, zijn ogen glinsterend bij het idee. 'Natuurlijk is dat aan de eigenaar, maar het zou eeuwig zonde zijn als het niet gebeurt', vindt hij. Om er hoofdschuddend aan toe te voegen: 'Dat kan gewoon niet. Dat kan niet.'

In hetzelfde jaar dat architect Oud het huis ontwierp, richtte hij samen met Van Doesburg en kunstschilder Piet Mondriaan de kunstbeweging De Stijl op. 'De belangrijkste internationale kunstbeweging aan het begin van de twintigste eeuw', stelt Ter Haar. Ter gelegenheid van het honderd jarig bestaan van De Stijl zullen volgend jaar door het hele land exposities over De Stijl te zien zijn. Voor de gelegenheid zal ook het tijdschrift De Stijl tijdelijk opnieuw in het leven geroepen worden. 'Ik ben al gevraagd om een stuk over Van Doesburg te schrijven', zegt Ter Haar.

Wat deze reconstructie volgens Ter Haar zo belangrijk maakt, is dat het aantal glas-in-loodontwerpen van de hand van Van Doesburg zeer miniem is. 'Glas in lood vormde maar een marginaal deel van zijn omvangrijke oeuvre, maar wel een heel belangrijk deel. Zijn composities zijn van onschatbare cultuurhistorische waarde. Een cultuurbarbaar zou misschien zeggen: nou en? Maar zoiets kun je niet uitleggen. Dat moet je voelen, dat moet je zien.'